Wyspy Owcze: ślady wojny
Dzięki swemu położeniu niewielkie Wyspy Owcze mają spore znaczenie strategiczne. Nie umknęło to uwadze Brytyjczyków, którzy – uprzedzając ruch Niemiec po zajęciu Danii – wysłali w kwietniu 1940 roku na farerski archipelag swoje oddziały. „Przyjazna okupacja”, jak ją później nazwano, odcisnęła swoje piętno na farerskim krajobrazie i... wyspiarskiej społeczności. Farersko-brytyjskie małżeństwa, miłość do brytyjskiego futbolu, popularne na archipelagu fish & chips, duży sentyment do Brytyjczyków – to tylko kilka przykładów.
Niezależność od Danii, której w tych trudnych latach zasmakowali Farerzy, trudna jest do przecenienia. Akurat w ich przypadku koło historii obróciło się w dobrą stronę – mimo że doświadczyli okrucieństw wojny, przyspieszyła ona starania o niezależność, zwieńczone uzyskaniem statusu autonomii w roku 1948. O tym napiszemy przy innej okazji, tym razem skupiając się na pamiątkach po brytyjskiej obecności na Wyspach Owczych w latach 1940-1945.
Vága Floghavn
Na pierwszy z wojennych śladów natrafimy dość szybko, bo już podczas lądowania na Wyspach Owczych. Pierwszy cywilny samolot wylądował na wyspie Vágar w roku 1963, jednak historia jedynego farerskiego portu lotniczego – Vága Floghavn – sięga czasów wspomnianej „przyjaznej okupacji”. Strategicznie położone Wyspy Owcze siły alianckie postanowiły wykorzystać w charakterze przystanku na trasie przerzutu bombowców i myśliwców z USA do Wielkiej Brytanii oraz do celów patrolowych. Wyspę Vágar wybrano nieprzypadkowo – okolice osady Sørvágur, gdzie zamierzano zbudować wojskowe lotnisko, otoczone są przez góry stanowiące doskonałą ochronę przed wrogimi okrętami. Dodatkowym argumentem było sąsiadujące z Sørvágur jezioro Sørvágsvatn, największe na archipelagu, z którego mogły operować wodnosamoloty.
Oddziały inżynierskie przystąpiły do pracy w kwietniu 1942 roku. Siłami dwóch tysięcy żołnierzy urządzono pas startowy, postawiono hangar, zbiorniki paliwa i polowy szpital. Pierwsze wojskowe maszyny przyziemiły na Wyspach już na jesieni tego samego roku, ale pełną zdolność operacyjną lotnisko osiągnęło na początku 1943 roku. Z wód pobliskiego jeziora Sørvágsvatn startowały na patrole nad Atlantykiem łodzie latające Short Sunderland i Consolidated PBY Catalina.
Warto wspomnieć, że obecność wojsk na wyspie Vágar i pobliskiej Mykines pociągnęła za sobą wzmożone kontrole bezpieczeństwa. Mieszkającym na nich Farerom zostały wystawione karty identyfikacyjne ze zdjęciem, a odwiedzające je osoby z innych części archipelagu musiały wcześniej uzyskać stosowną zgodę.
Kolejna, dość intrygująca konsekwencja brytyjskiej obecności na wyspie związana była z… organizacją ruchu drogowego na Vágar. Na wyspę, po której wcześniej poruszało się zaledwie kilka samochodów, wojsko sprowadziło kilkaset pojazdów i wytyczyło nowoczesną drogę. Co więcej, w specjalnym zarządzeniu z dnia 1 stycznia 1943 Åge Hillert, ówczesny duński gubernator Wysp Owczych, usankcjonował na Vágar ruch lewostronny! Wprowadzone początkowo na rok zarządzenie przedłużone zostało do końca 1944 roku.
Zainteresowanych historią z pewnością zaciekawi ekspozycja w pobliskim Krígssavnið – bogata kolekcja fotografii i pamiątek z epoki przybliża atmosferę wojennych dni. Wizytę w muzeum niech dopełnią poszukiwania pozostałości mesy oficerskiej w niedalekim Vatnsoyrar.
Działa
Po dotarciu do terminalu promowo-autobusowego w Tórshavn, skierujmy kroki ku górującemu nad okolicą fortowi Skansin. Obok starodawnych armat (niewiele młodszych od XVI wiecznych zabudowań fortu) zauważymy egzemplarz bliższy naszym czasom. 5,5-calowa (kaliber 140 mm) armata BL Mark I strzegła dowództwa lokalnych sił Royal Navy, które urządziło siedzibę w zabudowaniach fortu wzniesionego kilka stuleci wcześniej dla ochrony przed piratami.
Identyczne działo znajdziemy w Nes, u ujścia Skálafjørður. Bezpieczne wody najdłuższego z farerskich fiordów brytyjska marynarka zaadaptowała na bazę ze strzegącą do niej dostępu 140-tką. Naturalną osłonę zapewniały także okoliczne wzgórza oraz wąski pas wód między Saltnes a Strendur, uzupełniony podwodnym progiem, ograniczającym głębokość do jedynie 25 metrów.
Warto wspomnieć, że stojąca obecnie w Nes armata przez długie powojenne dekady leżała zatopiona w wodach fiordu. Dopiero w roku 1990, dla upamiętnienia półwiecza wkroczenia brytyjskich wojsk na Wyspy Owcze, wyłowiono ją ze Skálafjørður i umieszczono na dawnym fundamencie. Rozciąga się z stąd przepiękny widok na fiord i sąsiednią wyspę Streymoy.
Stacja na Eggjarnar
Położenie Wysp Owczych pośrodku strategicznie istotnego Atlantyku postanowiono wykorzystać również w radionawigacji. Bazową stację amerykańskiego systemu LORAN wraz z czterema wysokimi masztami umieszczono na wyspie Suðuroy. Bliźniacze stacje ulokowano na Islandii i szkockich Hebrydach. Przy sprzyjających warunkach pogodowych, zasięg systemu dochodził do tysiąca mil morskich, pomagając w nawigacji statkom i samolotom. Po wojnie obsługę stacji przejęli Duńczycy. Aż do roku 1977, gdy coraz bardziej przestarzałą technologicznie stację na Suðuroy wyłączono.
Pozostałości po uruchomionej pod koniec roku 1943 stacji systemu LORAN widoczne są po dziś dzień. Wystarczy skręcić w wąską uliczkę tuż za stacją Magn w Vágur. Wąski pas asfaltu doprowadzi nas niemal na sam skraj klifu Eggjarnar. Niech wędrówka wokół budynku pamiętającego czasy II wojny światowej będzie rekompensatą za skryte za mgłą klify Beinisvørð.
Cmentarze wojenne
Wojenna zawierucha rzuciła na atlantycki archipelag żołnierzy z tak odległych zakątków świata, jak Kanada, Australia i Nowa Zelandia. W farerskiej ziemi złożono ciała sześćdziesięciu alianckich żołnierzy. Charakterystyczne mogiły znajdziemy na oznaczonych tabliczką „Commonwealth War Graves” cmentarzach w Tórshavn, Klaksvik, Miðvágur i Vágur.
Minnisvarðin
Alianccy żołnierze to nie jedyne ofiary wojny na Wyspach Owczych. W jej trakcie życie straciło ponad dwustu farerskich cywili. Ich pamięci poświęcony jest stołeczny pomnik Minnisvarðin. Listę Farerów, którzy nie wrócili z morza, wieńczy sentencja: „Farerzy postawili ten pomnik ku pamięci rodaków, których stracili w wojennych latach 1939–1945. Z wdzięcznością i ku przestrodze.”
Zdjęcia wojennych śladów na Wyspach Owczych znaleźć można na dedykowanej grupie w serwisie Flickr.
Armata 140 mm w Nes. Fot. Maciej Brencz
W y d a w c a :
KONTAKT Z NAMI
PCIT TRAMP
Iwaszkiewicza 67/8
70-786 Szczecin
Tel. +48 91 432 08 37
www.wyspy-owcze.pl
www.zewpolnocy.pl
Numer konta:
35 1140 2017 0000 4502 1307 1981